TRADYCYJNA CHAŁUPA PRZYSŁOPSKA

Dawniej chałupy budowano z drewnianych bali, okrągłych lub ciosanych z dwóch stron. Tradycyjne przysłopskie chaty miały czterospadowy dach z gontu mocowanego przy pomocy drewnianych kołków zamiast gwoździ. W chałupie można było wyróżnić część mieszkalną i część gospodarczą, przeznaczoną dla zwierząt. Były one oddzielone od siebie sienią z klepiskiem ubitym z gliny. W części mieszkalnej szpary między belkami były upychane mchem, suchą trawą albo słomą, polepione gliną i malowane zazwyczaj na niebiesko wapnem zmieszanym z farbką do bielizny, tzw. siwką. Typowa chałupa w części mieszkalnej miała zwykle trzy pomieszczenia: kuchnię, nazywaną izbą czarną, izbę białą i komorę. 

W kuchni przy dużym piecu, wokół stołu toczyło się codzienne życie mieszkańców. Najstarsze chałupy były wyposażone w piece dymne, bez komina. W nowszych chałupach dym był odprowadzany przez komin. Piec, oprócz części paleniskowej przykrytej blachą z okrągłymi otworami (tzw. dziurami), był wyposażony w przypiecek, na którym w czasie zimy spały dzieci oraz w kocioł do grzania wody, czasem także we framugę – dodatkową wnękę do pieczenia placków, suszenia owoców, czy zboża. We framudze przechowywano też potrawy, aby jak najdłużej były ciepłe. Piec zazwyczaj miał również część piekarską do pieczenia chleba i placków. Ta część pieca była rozgrzewana żarem. Czasem piec kuchenny był połączony z dodatkowym piecem w sąsiednim pomieszczeniu, który pełnił tylko funkcje grzewcze oraz był wykorzystywany do suszenia. Pomiędzy piecem w kuchni a kachlem znajdował szyber (siber). Blokował on przepływ ciepła do kachla w ciepłe dni. Nieszczelny komin powodował, że ściany w kuchni były mocno okopcone, dlatego malowano je wapnem, zazwyczaj dwa razy w roku przed świętami lub uroczystościami rodzinnymi. Z podobną częstotliwością myto drewnianą powałę (sufit). Często w belce powały montowano hak, który był wykorzystywany podczas świniobicia do rozbierania mięsa. Podłoga w mieszkalnej części chałupy była z niemalowanych desek, dlatego szorowano ją w każdą sobotę. Kuchnia była zawsze wyposażona w kredens i ławy na stałe zamontowane pod ścianami. Pod ławami przechowywano różne narzędzia. W kuchni było też miejsce na umywalkę z miską. Ściany w kuchni zdobiły malowane lub wyszywane makatki, czasem strugane z drewna, kolorowe ptaszki. Wieczorami kuchnia często zamieniała się w warsztat bednarski. 

Komora służyła zazwyczaj jako sypialnia dla dzieci i dziadków. W niej często stały komody, czy skrzynie z ubraniami, dziecięca kołyska albo kołowrotek do przędzenia wełny. 

Izba biała, nazywana też paradną, była sypialnią rodziców. Ponadto korzystano z niej podczas świąt i z okazji wizyty szczególnie szanowanych gości. W izbie często tworzono ołtarzyk bogato ozdobiony kwiatami z bibuły. Na ścianach wisiały święte obrazy przymocowane do sufitu pod odpowiednik kątem, przyozdobione bibułkowymi cudeńkami. Na ścianach znajdowały się też portrety upamiętniające zawarcie małżeństwa czy służbę wojskową. W oknach przyozdobionych firankami rosły mirty i pelargonie. 

Sień oddzielała część mieszkalną od stajni z chlewem. Tu często stawiano żarna do mielenia zboża. Nad izbami znajdował się strych ( mówiono: „na izbie”), gdzie przechowywano zboże, w tzw. sąsiekach. Latem strych był wykorzystywany do spania. Spało się na sianie. Zimą natomiast na siennikach wypchanych słomą. Wieczorami pomieszczenia oświetlano lampami naftowymi lub karbidówkami. W czasie zimy małe zwierzęta gospodarskie często były przechowywane w kuchni. W jednym kącie były kury, w innym na słomie układano cielątka, jagnięta czy małe świnki. Pod stołem było miejsce dla małych kurczątek. W części gospodarczej przeznaczonej dla inwentarza była stajnia zajmowana przez bydło i konia oraz chlew ze świnkami. Przy chałupie znajdowała się często studnia, wychodek (budka służąca jako WC), buda z psem pilnującym gospodarstwa, a także miejsce do składowania gnoju (obornika). Do chałupy wchodziło się zazwyczaj z pogródki (rodzaj werandy z desek ułożonych na kamieniach). Przed niektórymi chałupami były ogródki ogrodzone płotem z patyków, pełne kwitnących różnymi kolorami roślin i ziół. W pobliżu zaś rosły jabłonie, śliwy oraz grusze. W takich chałupach mieszkały zazwyczaj trzy pokolenia, w tym kilkoro dzieci, bo rodziny były wielodzietne.

CZYM ZAJMOWALI SIĘ KIEDYŚ PRZYSŁOPIANIE?

Mieszkańcy Przysłopia nie pracowali zawodowo, lecz utrzymywali się z pracy na gospodarstwie. Rytm ich życia wyznaczały pory roku oraz pory dnia. Gospodarze zawsze rozpoczynali dzień znakiem krzyża i modlitwą, nierzadko odśpiewaniem „Godzinek ku czci Najświętszej  Maryi Panny”. Potem szli do obrządku w oborze. Trzeba było nakarmić i napoić krowy, świnie, kozy, owce i kury. Gospodyni doiła krowy. Po skromnym śniadaniu dzieci szły paść krowy. Pilnowały, aby nie weszły na cudze pole i nie poczyniły szkód w uprawach. Pasieniu krów towarzyszyły śpiewy, lukanie (zabawa z echem), czasem palono ogniska i pieczono ziemniaki „udłubane” na polu sąsiada, urządzano różne zabawy. Rodzaj zajęć przy pasieniu krów był uzależniony od pogody.

Praca na roli była bardzo ciężka i mozolna. Prawie wszystkie czynności wykonywano ręcznie. Domownicy skoro świt ręcznie motykami (kopaczkami) kopali ugory i skiby. Bogatszym gospodarzom było łatwiej, jeśli mieli konia. 

Przed przystąpieniem do sadzenia ziemniaków, trzeba je było właściwie przygotować. Należało wybrać średniej wielkości ziemniaki i przygotować tzw. łokrowki, na których były najdorodniejsze oczka (zaczątki kiełków). Potem trzeba było zrobić rządki na polu za pomocą motyki, posadzić ziemniaki i zagrzebać je. Po kilku tygodniach należało przekopać pole ziemniaczane, aby nie zarosło chwastami. Gdy już pojawiły się liście, trzeba było poruszać ziemię między rzędami ziemniaków w tym samym celu. I po kolejnych kilku tygodniach okopać. Gdy zaś całkiem urosły, również przy pomocy motyki wykopać. Nie używano przy tym żadnych nawozów oprócz gnoju, którym zasilano glebę jesienią albo wczesna wiosną – także ręcznie rozrzucając nawóz widłami.

Wiosna to także czas siewu zbóż. Bronowano za pomocą grabi, potem broną, początkowo drewnianą, później z żelaznymi gwoździami. Brony były ciągnione przez ludzi. Koszono sierpem lub kosą. Za kosiarzem szła gospodyni, która ubierała zboże, związywała je i stawiała snopki. Po wyschnięciu zboża znoszono je do stodoły na plecach, podawano na strych, a jesienią, gdy było więcej czasu, młócono cepami, rzadziej przy użyciu kieratu. W ten sposób otrzymywano zboże do mielenia na mąkę oraz do siewu na przyszły rok.

Przez całe lato zajmowano się koszeniem i suszeniem trawy. Po skoszeniu kosą należało trawę roztrzepać (równomiernie rozrzucić). Gdy wyschła, trzeba ja było przewrócić grabiami na drugą stronę. Potem wkładano siano do ostrwi, żeby w kopach dobrze uschło. Następnie trzeba je było znieść w „łoktusach” do stodoły i wypodać na strych. W lecie dbano także, aby trawa dla zwierząt  była wyżęta sierpem ze wszystkich miedz i zniesiona na plecach w dużych koszykach.

Ludzie, chociaż tak bardzo się napracowali, bardzo szanowali swoją ziemię. Nie było pól pozostawionych odłogiem. Niektórzy karczowali las, żeby pozyskać więcej ziemi pod uprawę. Kto miał dużo ziemi był bogaty.

Ważnymi czynnościami w gospodarstwie było ręczne mielenie zboża na żarnach, rozpalenie w piecu, nagrzanie wody, przygotowanie śniadania, uprzątnięcie chałupy, zrobienie masła w maśniczce, przygotowanie sera, czy pieczenie chleba. W międzyczasie trzeba było nanieść wody, zrobić pranie  przy użyciu kijanek czy tarek do prania i  ugotować obiad. Latem należało nazbierać malin, czernic, borówek i grzybów, obrać owoce i zrobić kompoty oraz ususzyć zioła.

Ważne było też zebranie opału, nazbieranie suchych liści, żeby pościelić pod krowami, czy zgromadzić chrust na rozpałkę.

Kobiety schodziły się wieczorami po sąsiedzku i przędły wełnę, robiły na drutach, skubały pierze, robiły kwiatki z bibuły.

Wielu mieszkańców Przysłopia bednarzyło, robiąc ręcznie beczki, wiadra, wanny, czerpaki, maśnice, stołki do ugniatania sera, czy stołki do dojenia krów albo drewniane zabawki dla dzieci. Swoje wyroby sprzedawali na targu, najczęściej w Suchej.

Codzienna, ciężka praca była urozmaicona odpustami w pobliskich, na które idąc często się prześpiewywano, czasem niesiono feretrony z poszczególnych siedlisk. Szczególnie ważne były odpusty na Jasnej Górce w Ślemieniu, czy w Kalwarii Zebrzydowskiej. Niezwykle radosnym wydarzeniem zawsze było wesele, w którym mógł uczestniczyć każdy. Wesele było poprzedzone ogrywaniem sąsiadów przez weselną kapelę, druhny i drużbów. Jako prezent darowano przed weselem jajka, sery, czy masło, czasem pamiątkowy obraz. Przed weselem miało miejsce swatanie. Wszyscy mieszkańcy bardzo wyczekiwali też corocznych dożynek. Przygotowywano wtedy wspaniały wieniec ze zbóż, który w procesji zanoszono do kościoła. Podczas tych uroczystości ubierano odświętne stroje.

Przed świętem zmarłych przygotowywano bibułowe kwiaty, utrwalane woskiem, wito długie wieńce z jodłowych gałązek, którymi zdobiono groby.

W czasie adwentu codziennie chodzono do kościoła na roraty, w bardzo wczesnych godzinach rannych. W adwencie przygotowywano ozdoby na choinkę, np. łańcuchy, bibułkowe jeżyki, karmeliki (cukierki zawijane w bibułę), szykowano gwiazdy do świątecznego kolędowania.

Dawniej ludzie byli bardzo pobożni. Kiedy nie było jeszcze kościołów w Zawoi i w Stryszawie, chodzili do kościoła do Makowa albo do Suchej. Nie opuszczali także mszy w święta, które przypadały w innym dniu niż niedziela. Droga do kościoła i z powrotem zajmowała im nawet kilka godzin. Często pokonywali ją na bosaka, buty ubierali dopiero w kościele.

Pomimo codziennych trudów, ludzie byli bardzo weseli. Wieczorami chodzili na potańcówki organizowane w chałupach, zazwyczaj przy dźwiękach harmonii. Chętnie sobie pomagali, przy żniwach i innych pracach polowych, dzielili się tym co mieli, np. przy okazji świniobicia roznosili kiszki i gotowane podgarle. Byli bardzo rozśpiewani. Szczególnie w maju rozbrzmiewały w całej okolicy różne pieśni maryjne.

MINI SŁOWNIK